Haaienfotografie iets voor jou? Een introductie

In heel Spanje werden de afgelopen weken meerdere haaien gezien die zich opvallend dicht bij de stranden waagden en in sommige gevallen zelfs tussen de badende toeristen zwommen. Goed nieuws, want niets zo fotogeniek als deze fascinerende roofdieren die zich in alle wateren van de wereld ophouden, van de warme tropen tot de koude Noordzee. Ja, ook in Nederland.

Tekst: Cees Visser

Nog even terug naar de Spaanse kust en de eilanden Ibiza en Menorca; daar liep niemand letsel op. Het ging in praktisch alle gevallen om de Grote Blauwe Haai, een veelvoorkomende, voor de mens ongevaarlijke soort die zich in de Middellandse Zee en Atlantische Oceaan ophoudt. Ook werd een koehaai gespot, de meest primitieve van de haaiensoorten. In sommige gevallen werd de haai later dood teruggevonden, wat erop zou kunnen wijzen dat het exemplaar in kwestie ziek was. Om de incidenten in perspectief te plaatsen: wereldwijd zijn vier gevallen geregistreerd waarbij een beet van een blauwe haai fataal afliep.

Neemt niet weg dat wanneer haaien in het nieuws komen, dat dan veelal gepaard gaat met afkeer. De media meten incidenten tussen mens en haai nu eenmaal breed uit, waarbij het imago van de haai als ‘allesverslindend roofdier’ maar wat graag wordt afgestoft. Sensatie, kranten verkopen, kijkers trekken. Juist omdat de meeste angsten een element van verlangen in zich hebben, is de mens gefascineerd door de haai. Geen zeebewoner is tegelijk zo sierlijk en onverschrokken als deze predator. Het maakt ook waarom we dit schepsel mateloos interessant vinden - en we ze daarom maar wat graag voor de camera willen hebben. Maar let op, een van de criteria voor een geslaagde ‘haaienfoto’ is om de haai vast te leggen zoals hij is: geen vreetmachine, maar een geweldig roofdier. Dus niet met opengesperde bek, niet het moment dat de haai het aas pakt, maar gewoon als hij rustig rondzwemt. Want zo gedraagt het dier zich 99,99 procent van de tijd. (Voor een goede haaienfoto gelden daarnaast natuurlijk de normale criteria: scherp, goede compositie en belichting, in evenwicht met de omgeving.)

Vijandige omgeving

Duiken met haaien is in principe ongevaarlijk, maar begrijp dat je je in een vijandige omgeving begeeft, in een wereld waar jij de gast bent en eigenlijk niks te zoeken hebt. Zorg er bovendien voor dat je bekend bent met het gedrag van de haai en situaties goed kan inschatten. Als je ergens duikt waar ook haaien zijn, dan is het aan jou dat er niets gebeurt. Jij draagt de verantwoordelijkheid, niet de haai. Want als er iets gebeurt tussen de haai en mens, dan is dat wereldnieuws en dat moeten we voorkomen. Immers, de haai wordt nog steeds verketterd; het desastreuze effect van de film Jaws (1975) is zelfs na meer dan veertig jaar nog niet uitgewerkt. Maar de les is: wie het gedrag van de haai kent, loopt geen gevaar en hoeft zich niet onveilig te voelen. Dat betekent dus dat je niet al spartelend aan of net onder het wateroppervlak moet ophouden: een haai kan je aanzien voor een gewonde vis. En als er daarbij tegelijkertijd ook aan het oppervlak wordt gevoerd, dan vraag je om moeilijkheden. 

Incident Freek Vonk

Begin 2017 maakt Freek Vonk angstige uren door. De tv-bioloog trof op de Bahama’s de voorbereidingen voor een serie nieuwe programma’s en deed onderzoek naar de daar levende Caribische rifhaai. Tijdens een duik bij het eilandje Bimini gaat het mis. Een rifhaai neemt een hap uit de rechterbovenarm van Vonk, die daarop met spoed (‘Dit is foute boel’) naar een ziekenhuis in Miami moet en een operatie van drie uur ondergaat. Resultaat: meer dan honderd hechtingen. Vonk, die geen blijvend letsel aan de confrontatie overhield, is de eerste om te onderstrepen dat niemand, voor alles de ‘in principe voor de mens ongevaarlijke’ rifhaai in kwestie niet, schuld aan het incident heeft. ‘Het was een ongelukkige samenloop van omstandigheden’, aldus Vonk. 

Onderzoek

Haaien Fotografie is van bijzonder belang voor universiteiten. Fotografen leggen voor deze instanties bijvoorbeeld haaien vast die vaak door sportvissers worden gevangen en ook weer worden teruggezet, al dan niet voorzien van een merk. Ook in het licht van internationale onderzoeken naar en beschermingsprogramma’s voor haaien doet fotowerk er toe. Foto’s van haaien helpen natuurwetenschappers om meer over het gedrag van haaien te weten te komen en welke factoren effect hebben op het voortbestaan van deze roofdieren. Zo is het commercieel vissen een grote bedreiging voor de oceanen, en daarmee voor de haaien die zich daarin als predatoren bewegen.

Zie ook Dutch Shark Society, een organisatie die zich inzet voor het behoud van haaien wereldwijd. Een van haar doelstellingen is om haaien terug in de Noordzee te krijgen. Haaien in Nederland? Die vraag krijgt de organisatie vaak te horen. Het antwoord: ze zijn er wel degelijk. Er leven in totaal elf soorten in onze wateren, waarvan de meest voorkomende de gevlekte gladde haai is en die ruim anderhalve meter kan worden. Ook de ruwe haai, die nog iets groter is, wordt regelmatig waargenomen. Beide zijn bodemhaaien, wat wil zeggen dat ze boven de bodem van de zee op prooi jagen. De meeste andere soorten worden minder vaak waargenomen vanwege hun leefwijze of omdat ze sterk overbevist zijn.

Van belang nu is om door het inwinnen van informatie en er bekendheid aan te geven, meer te bereiken. Waar houden haaien zich op, waar zijn hun paaigronden, waar krijgen ze jongen of zetten ze hun eieren af? Dan kun je het wetenschappelijk bewijs (waaronder foto’s) leveren dat de mens in bepaalde periode ergens moet wegblijven.

Noordzee

Trouwens, dat lijkt lastig te zijn, haaien fotograferen in ‘donkere’ wateren als de Noordzee en zelfs Waddenzee. Dat valt dus reuze mee. Op sommige plekken in de Noordzee heb je vijftien meter zicht. In Engeland haal je de acht tot tien meter ook wel. Verder geldt natuurlijk: hoe dieper, hoe donkerder. Dan komt het op je materiaal aan. Het gestalte geven aan een ‘haaienshoot’ valt of staat dus met materieel, zoals een boot en duikapparatuur. Verder ben je afhankelijk van het weer, van de wind en golven. Het is maar hoe het loopt, dat is ook de charme. Doorgaans zit je tijdens een haaienshoot met een man of tien op een boot en is het behoorlijk wat aas uitgooien om de haaien te lokken. En dan? Het kan in een dag gebeurd zijn, soms zit je dagen te wachten op een boot en heb je nul. Ja, dan ben je duizenden euro’s kwijt.

Belangrijkste les in dit licht is om na aankomst in een duikgebied contact te zoeken met locals, met mensen die daar al zitten. Vraag hen hoe het zit met de haaien, wat de mogelijkheden zijn om ze te ontmoeten en te fotograferen. Zij kunnen je doorgaans dingen vertellen over de haaien die je nog niet wist, over de juiste plekken, het gedrag van de haaien aldaar, wie je moet hebben. Verder is het raadzaam om mensen – die kunnen van een of andere organisatie of universiteit zijn - om je heen te verzamelen met wie je samen kan optrekken. Ja, soms komt de medewerking aarzelend, en is veel uitleg vereist – niet iedereen is bekend met het feit dat haaien zo sterk overbevist zijn en moeten worden beschermd. 

Wat je moet doen als je een haai ziet

Als je in de branding oog in oog komt met een haai, is het volgens Spaanse haaienexperts belangrijkste geen snelle bewegingen te maken, dus niet rennen en niet wild zwaaien met je armen. Haaien zijn gewend te jagen op een prooi die snel wegvlucht. Doe dus vooral rustig aan.

Ook is het belangrijk om naar de haai te blijven kijken. Haaien vallen hun prooi het liefst van achter aan. Keer dus nooit je rug naar de haai toe, want als hij zou willen aanvallen is de kans groter dat hij het doet als hij je rug ziet.

En, heel belangrijk: wees geen vis. Zorg dat je een verticale positie hebt. Ben je aan het zwemmen in de branding, ga dan staan. Je moet er alles aan doen om zo weinig mogelijk op een vis te lijken. Als je staat, dan weet de haai dat je geen logische prooi bent.

Raadsel

Tot slot weer even naar de Spaanse kust. Haaien leven op volle zee. Dat haaien zich nu dichter en vaker bij land ophouden, plaatst deskundigen enigszins voor een raadsel. Het kan zijn dat er te weinig voedsel is in hun normale leefgebied, waardoor de haaien tot de branding zwemmen om vis te zoeken. Het kan ook zijn dat ze het water waarin ze leven te warm vinden en zoeken naar verkoeling. Of misschien zijn ze gewond of ziek. Een positieve uitleg is dat het weer wat beter gaat met deze bedreigde diersoort en haaien  daarom weer wat vaker worden gespot. Haaien staan in de zee helemaal bovenaan de voedselketen. Ofwel, als het goed gaat met de haaien, dan betekent dit dat het ook goed gaat met andere vissoorten die op het menu van haaien staan – en daarop staan geen mensen.